Het is 27 april en daarmee Koningsdag! Een dag waarop Nederlanders de vlag uithangen, zich in het oranje kleden, een oranje tompouce eten en massaal feest vieren. Zelfs mensen die niks met het koningshuis hebben, vieren veelal Koningsdag. Waar een feestdag zoals vandaag mensen samenbrengt, is het koningshuis van Nederland iets wat de rest van het jaar toch ook kan verdelen. Want met alles wat het koningshuis kost, de vraag wat het oplevert en de incidentele rel er eromheen, rijst bij velen één vraag. Wat is het nut van het koningshuis?
Het nut van het koningshuis: is dat er wel?
Wij hebben in Nederland een constitutionele monarchie. Dat betekent dat de vorst erfelijk wordt bepaald en dat zijn of haar bevoegdheden grondwettelijk vastgelegd zijn. De daden van de huidige koning moeten dan ook door hem worden verantwoord aan het volk en de regering. Mocht de koning dus ooit iets doen wat niet door de beugel kan (denk hierbij aan het weigeren van het ondertekenen van een nieuwe wet) dan moet hij uit kunnen leggen waarom hij dat doet. De kans dat dit gebeurt is klein. Alhoewel ik wel heel benieuwd ben naar de commotie die zou ontstaan in dat geval. In België gebeurde dit al wel in 1990. Koning Boudewijn weigerde een wet te ondertekenen die abortus legaal maakte. De regering liet de koning regeringsonbekwaam verklaren waardoor de ministerraad de wet mocht ondertekenen. Boudewijn werd 36 uur later weer in zijn functie hersteld. Probleem opgelost (Bouveroux, 2010)!
Koning voor iedereen!
De koning is niet door het volk gekozen en heeft een symbolische functie. Voor ons eenvoudige Nederlanders uit zich dat vaak in zwaaien. Het feit dat een koning niet democratisch gekozen wordt heeft echter zo zijn voordelen. Als een monarch democratisch gekozen wordt dan betekent dat dat hij bepaalde segmenten in de bevolking aan moet spreken en daarmee dus bepaalde belangen behartigt. In dat geval zou een monarch dus geen koning of koningin van iedereen zijn. Een gekozen monarch kan het openlijk oneens zijn met de regering en daarmee voor spanning onder het volk zorgen.
Daarmee zou ook meteen de samenbrengende functie van de monarchie vervallen. Het idee van het koningshuis is namelijk dat het van en voor iedereen is. Het staatshoofd geeft speeches op belangrijke dagen, bezoekt rampgebieden en onderhoudt relaties met het buitenland zoals alleen hij of zij dat kan als neutrale schakel. Een meerderheid van de Nederlanders geeft aan vóór de monarchie te zijn en geeft aan waarde te hechten aan deze traditie. Het sprookjesachtige karakter van een koningshuis draagt hier ongetwijfeld aan bij. Een koningshuis dat niet door iedereen geliefd wordt en daarmee verdeeldheid creëert, kan voor grote problemen zorgen (Argumentenfabriek, 2013). Het tragische verhaal van de laatste Tsaar van Rusland Nicholaas II is hier een schoolvoorbeeld van (Blakemore, 2018). Maar ons koningshuis verbindt! Uit een onderzoek van het Sociaal Cultureel Planbureau uit 2019 blijkt dat de meeste Nederlanders de koning als een verbindende factor zien.
Het nut van het koningshuis: is dat er dan toch niet?
Het nut van het koningshuis kan ook zeker ten twijfel getrokken worden. Een veelgehoord argument is dat het koningshuis niet meer van deze tijd is. Waar vorsten ooit een daadwerkelijke functie hadden, is deze tegenwoordig uitsluitend symbolisch. De waarden van een republiek sluiten veel beter aan bij die van een moderne democratie. Net zoals dat de adellijke stand in Nederland officieel niet meer bestaat en functies niet erfelijk toegewezen worden, maar op basis van kennis en kunde, is het raar dat het staatshoofd precies op die manier gekozen wordt .
Een dergelijke maatschappij die is gebaseerd op rangen en standen, is letterlijk niet meer van deze tijd en past ook niet bij de gelijkheid waar we sinds de modernisering, en daarbij komende nivellering, zoveel waarde aan hechten (Ridder de van der Schueren, 2016). Een tegenstrijdigheid is ook te zien in het koninklijke lidmaatschap van de Protestantse Kerk. Dit is in feite strijdig met de scheiding van kerk en staat. Qua wet -en regelgeving gebeuren er overigens wel vaker rare dingen omtrent het koningshuis.
Relletje hier, relletje daar
Het zou namelijk niet de eerste keer zijn dat het koningshuis achter gesloten deuren iets doet waarvan je je af kunt vragen of dat wel door de beugel kan. Meestal lijken deze relletjes financieel van aard te zijn. Uit onderzoek van RTL Nieuws bleek al bijvoorbeeld in 2016 dat de Oranjes sinds de jaren 70 compensatie ontvangen voor het betalen van vermogensbelasting. Naar verluid hebben Willem-Alexander en zijn voorgangers in totaal 7 miljoen euro aan compensatie ontvangen (RTL Nieuws, 2016).
Vóór 1973 betaalde het koningshuis nog belasting over hun privévermogen maar Prins Bernard oefende veel druk uit op het ministerie van financiën om hiervoor gecompenseerd te worden. Iets wat bijzonder moeilijk uit te leggen is aan de minder rijke mensen die dit jaar bijvoorbeeld wél belasting moeten betalen over de TOZO die hun partner ontvangen heeft (NOS, 2021). Het feit dat de Oranjes tot de rijkste mensen ter wereld behoren en daarbovenop ook nog eens geen belasting betalen en als klap op de vuurpijl ook nog eens gecompenseerd worden, is voor veel mensen een begrijpelijk doorn in het oog.
Maar hoe dan een koningshuis dat wél nut heeft?
Het feit dat het allemaal zoveel geld kost is voor het anti-koningshuis kamp het voornaamste argument om de voordelen van het koningshuis te betwijfelen. Zij zijn dan ook voor het opheffen van het koningshuis. Wat is dan het meest voor de hand liggende alternatief? Een republiek. Je kunt je alleen afvragen in hoeverre dat de huidige situatie verbetert. Het opzetten van een republiek zou betekenen dat het complete staatkundige systeem wordt veranderd. Een proces dat niet alleen juridisch ingewikkeld is en lang duurt maar ook veel kosten met zich meebrengt. Kosten die je anders niet zou hebben gemaakt. Het om de zoveel jaar kiezen van een nieuw staatshoofd brengt overigens ook veel kosten met zich mee (Argumentenfabriek, 2013). Nu zou je kunnen stellen dat, na alle opstartproblemen, een republiek op de lange termijn goedkoper is. Dat is echter nog maar de vraag. Zo stelt professor Herman Matthijs in een interview met Knack.
“In Duitsland was vorig jaar 30,7 miljoen euro uitgetrokken op de presidentiële civiele lijst, en Frankrijk – dat sinds Nicolas Sarkozy een zeer transparante presidentiële begroting heeft – meer dan 111 miljoen. In een republiek vallen de dotaties wel weg, maar de presidenten worden maar voor een beperkt aantal jaren verkozen. Daarna krijgen ze een pensioen en afhankelijk van hoeveel levende staatshoofden er nog zijn, kan dat een grote kostenpost zijn.
Neem nu Frankrijk, daar leven er nog vijf. Idem in Duitsland. En de werkingsmiddelen blijven lopen. Ook een ex-staatshoofd heeft nog recht op personeelsleden en beveiliging. Hoe lang, dat hangt af van land tot land. Maar een presidentieel regime is dus zeker niet per definitie goedkoper (Matthijs, 2013).”
Het nut van het koningshuis?
Menig Nederlander lijkt dus waarde te hechten aan de Oranjes. Of iemand nou fan is van het koningshuis of er juist zo op tegen is dat diegene er lekker op afgeeft. In beide gevallen beleef je toch plezier aan ze en lijkt het koningshuis dus sowieso nut te hebben. De juridische kronkels die er worden gemaakt om gedrag van ze goed te keuren waar elke andere Nederlander voor opgepakt zou worden, is iets waar zeker vraagtekens bij gezet kunnen worden. Hoe kan de koning een ‘samenbrengende rol’ hebben als hij zelf dingen mag doen die verder niemand kan doen zonder opgepakt te worden? Maar misschien ben je daarvoor ook wel koning: je bent immers ‘een beetje bijzonder’.
Laten we het anders doen!
Een republiek is niet alleen niet perse goedkoper, het is ook niet perse beter. Alsof alle republieken op deze planeet het op elk vlak beter doen dan de monarchieën. Ik denk dat iedereen wel een republiekje of twee kan verzinnen waarvan duidelijk is dat wij het in ons koninkrijk toch wel iets beter voor elkaar hebben. Dus wat doen we dan?
Ik stel ik voor om het koningshuis te hervormen. Geef ze naast een symbolische functie ook een voorbeeldfunctie. Laten we beginnen met het koningshuis belasting te laten betalen. Net zoals iedereen. Zie het maar als een ‘samenbrengende rol’. Daarna kunnen we ze huur laten betalen voor onder andere Paleis Huis ten Bosch en gaan ze, in plaats van in een privéjet, op vakantie met Ryan Air. En de hervorming is compleet zodra de koning niet in een gouden koets aankomt maar in een Ford Fiesta. Als de koning dan nog steeds zo populair is en mensen samen weet te brengen, dán is het nut van het koningshuis pas écht aangetoond.
