De sci-fi klassieker The Matrix stamt alweer uit 1999 en was een ware sensatie toen hij uitkwam. Zowel critici als de gewone kijkers bejubelde de baanbrekende special effects en het idee van dat de wereld om je heen ‘niet echt is’. Waar sommige films niet uitblinken in originaliteit maar wel zeer goed gemaakt zijn en hun werk goed doen (Knives Out) zijn andere films origineel én effectief. Voor veel mensen was The Matrix een goed voorbeeld van laatstgenoemde. Maar iemand die ook maar een beetje een filmfanaat is en zich verdiept in jaren 90 cinema, weet wellicht al waar ik hiermee naartoe ga. The Matrix was namelijk lang niet zo origineel als veel mensen denken. Mensen die de films Ghost in the Shell (1995) en vooral Dark City (1998) hebben gezien weten wat ik bedoel. The Matrix zorgde voor veel imitators, maar was er zelf ook een. Lees hier hoe The Matrix alles bij elkaar jatte en niemand het doorhad.
Gesimuleerde werkelijkheid
Het idee van een gesimuleerde werkelijkheid is natuurlijk niks nieuws onder de zon. Dit concept werd voor het eerst, voor zover bekend, behandeld in de Algorie van de Grot uit de dialoog Staat (VII 514A–520A.) van Plato. Plato had het over een grot die door middel van een gang met de buitenwereld verbonden is. Deze gang is zo lang dat er in de grot geen daglicht komt. In de grot zit een rij gevangenen vastgeketend met hun rug naar de gang. Het enige wat zij zien is de achterwand van de grot. De gang kunnen ze nooit waarnemen vanwege boeien. Achter de gevangenen bevindt zich een vuur en tussen de gevangenen en het vuur bevindt zich een wand die zo groot is als een gemiddeld mens. Aan de andere zijde van die muren lopen mensen heen en weer met hoofddeksels op in de vorm van figuren, mensen en dieren. De schaduwen daarvan vallen op de wand waar de gevangenen naar kijken. Ook horen de gevangene de stemmen van de mensen die dit doen. Plato stelde dat, als de gevangene hun hele leven lang alleen maar deze reflectie zouden zien en horen, ze dit als ‘de werkelijkheid’ zouden beschouwen. Ze weten immers niet beter.
Als een gevangene vrij zou komen en zou zien dat ‘zijn werkelijkheid’ slechts een projectie was, zou deze gevangene gek worden. Mocht deze gevangene ook nog eens uit de grot ontsnappen en de ‘echte wereld’ zien, zou dat al helemaal niet te bevatten zijn. Als dit op de een of andere manier wél het geval zou zijn, en de gevangene terug zou keren om de rest te bevrijden en hen de waarheid te vertellen, zou hij of zij niet begrepen worden. Sterker nog: de andere gevangenen zouden hem of haar zelfs als gevaar kunnen zien of zelfs voor gek kunnen verklaren. Dit omdat hun ‘taal’ alleen maar naar de reflectie van de werkelijkheid verwijst.
Nu maakt The Matrix zich op dit gebied natuurlijk niet schuldig aan jatwerk. De werken van Plato zijn natuurlijk inspiratie voor velen en de Wachowski’s hebben ook wel iets anders gedaan dan letterlijk iemand ineen grot gooien om diegene er vervolgens weer uit te halen. Maar grappig genoeg werd het idee van een gesimuleerde werkelijkheid erg populair in jaren 90 cinema. Er zijn twee films waar ik het bijzonder even op in ga om te laten zien hoe The Matrix sommige dingen niet als inspiratie heeft gebruikt, maar soms gewoon letterlijk heeft overgenomen.
Ghost in the Shell
Ghost in the Shell is een Japanse animatiefilm film uit 1995. De film centreert zich rondom een cyborg genaamd Motoko Kusanag. Ze werkt als agent voor de (fictieve) geheime dienst Public Security Section 9. Ze jaagt met een collega op de zogenaamde ‘Puppet Master’. Dit is een zogenaamde ‘ghost hacker’ die inbreekt in de ziel van mensen en mensen overneemt .Qua plot heeft dit niet veel te maken met The Matrix, alhoewel het wel een beetje overeenkomt met de agents die mensen overnemen. Het zijn vooral de visuele aspecten die The Matrix overgenomen heeft. Van de pin/kabels in iemands nek tot de groene cijfertjes op het scherm. The Matrix maakte ze van horizontaal simpelweg verticaal. Ik zou zeggen, bekijk de onderstaande compilatie en oordeel zelf.
The Matrix vs Ghost in the Shell
Dark City
Ghost in the Shell is een op zichzelf staande klassieker binnen het animatiegenre. Maar als er één film is die die nooit de roem heeft gekregen die het verdient dan is het Dark City. Dark City stamt alweer uit 1998 en begint met een man die wakker wordt in de badkuip van een hotelkamer. Hij weet niet wie hij is en op een geheugenflits van een strand na, heeft hij geen herinneringen. De telefoon gaat en een stem vertelt hem dat hij moet maken dat hij wegkomt want er komen wat mensen aan, en die komen voor hem. Zo begint zijn zoektocht naar wie hij is, waarom het altijd nacht is in deze stad en wie die lijkbleke mannen zijn die uit het niks verschijnen. De verleiding om meer te vertellen is groot maar dan verpest ik het voor je. Ik wil je dan ook echt aanraden om eerst Dark City te kijken voordat je verder leest. Als je dat doet, kijk dan de directors cut en niet de bioscoopversie! Heb je hem al gezien of kan het je niet zoveel schelen (schaam je) lees dan gerust verder. Ik probeer het zo spoilerloos te laten als ik kan.
Dark City heeft als overkoepelend thema het idee dat de wereld om je heen inderdaad ‘niet echt is’. Daar komt de volgende filosofische kwestie bij: als jij morgen de herinneringen van iemand anders zou hebben, in hoeverre ben je dan ook echt een ander persoon? Een concept dat schrijver Blake Crouch overigens ook nog eens glashard heeft gejat voor zijn boek Reset.
Waar Dark City solide omgaat met dit concept, lijkt The Matrix ergens niet helemaal te weten wat ze ermee moeten. In The Matrix worden mensen gebruikt als legbatterijen om The Matrix zelf in stand te houden. The Matrix is op haar beurt weer gemaakt om mensen onder controle te houden. Mensen zijn dus zelf de accu voor hun eigen gevangenis. Waarom? Waarom nemen de machines die moeite? De mensheid simpelweg uitroeien, zoals de machines in The Terminator-films willen, is een veel logischere stap vanuit een machinaal standpunt. In Dark City heeft de ‘slechte kant’ een hele solide en waterdichte reden om te doen wat ze doen. De reden dat de hoofdpersoon zijn geheugen kwijt is, is uiteindelijk niet alleen beklemmend en beangstigend, het is ook filosofisch gezien veel sterker en logischer. Dark City maakt de slimme zet om zich te beperken tot dát gegeven, waar The Matrix van alles en nog wat erbij haalt. Hierdoor merk je aan de film dat ze eigenlijk niet goed weten wat ze met het idee aan moeten. Ik zeg hier doelbewust ‘het idee’ en niet ‘hun idee’ want het is niet hun idee.
Niet alleen Ghost in the Shell maar ook Dark City staat visueel erg in de schaduw van The Matrix. Niet alleen lijken de sets en decors van Dark City en The Matrix heel erg op elkaar, ze zijn in sommige gevallen ook daadwerkelijk dezelfde sets! Dark City werd gefilmd in 1996 om vervolgens twee jaar op de plank te staan. In de tussentijd namen de makers van The Matrix de oude sets van Dark City over. The Matrix begint met Trinity die achterna gezeten door politie en één van de drie agents (die The Matrix bewaken) tijdens een achtervolging op het dak. In Dark City wordt onze held achterna gezeten door (alle) drie de mysterieuze figuren (die de stad bewaken) op precies diezelfde daken. Zelfs sommige van de shots zijn exact hetzelfde. Dit geldt ook voor een shot in een trappenhuis en nog veel meer ideeën en uitgesproken zinnen door personages. Ik heb lang gedacht dat dit toeval was, de films kwamen nu eenmaal kort op elkaar uit. Waar Dark City helaas commercieel flopte, was The Matrix een groot succes. Maar in 2020 gaf de regisseur Alex Proyas een interview waarin hij vertelde dat Dark City, zonder zijn toestemming, is getoond aan de makers van The Matrix in de tijd dat zijn film dus op de plank stond. Opeens is het allemaal niet zo toevallig meer. Ik kan je dit natuurlijk allemaal wel blijven vertellen, maar in onderstaande compilatie zie je een vergelijking tussen de overeenkomsten van The Matrix en Dark City. Mocht je nog twijfelen in hoeverre The Matrix gejat heeft van Dark City, dan is die twijfel zo heel rap verdwenen. De onderstaande compilatie spreekt boekdelen, en voor de liefhebber zit nog een klein deel van het interview met Alex Proyas op het einde.
The Matrix vs Dark City
Hommage vs jatwerk
Dat The Matrix lang niet zo origineel is als in de eerste instantie werd gedacht, moge duidelijk zijn. Nu zou je kunnen zeggen dat de makers juist een eerbetoon wilde doen aan hun inspiratiebronnen. Ik denk echter niet dat dat het geval is. Dit komt doordat The Matrix zichzelf ook echt presenteerde als iets nieuws. Alsof het hun eigen originele idee was. Een verwijzing naar Dark City en Ghost in the Shell is negens te vinden. Een goed voorbeeld van een filmmaker die wél goede hommages in zijn films verwerkt is Quentin Tarantino. Tarantino neemt ook echt daadwerkelijk dingen over met alles erop en eraan. Hij geeft ook zelf in interviews toe dat hij dingen overneemt van filmmakers die hem geïnspireerd hebben. Dat is inderdaad hoe je een eerbetoon doet! Ik denk dat als je nu The Wachowski’s vraagt in hoeverre ze hebben gejat van andere films, ze het waarschijnlijk zullen ontkennen. De vraag is echter in hoeverre dit erg is.
Zegen of vloek?
De vraag is: in hoeverre het erg is dat Dark City nooit dezelfde roem als The Matrix heeft gekregen? The Matrix werd was destijds baanbrekend vanwege de special effects, de voor veel mensen unieke look & feel en simpelweg de juiste timing. Het is dan ook zeker geen slechte film. De film werd echter zó groot dat deze twee vervolgen kreeg: The Matrix Reloaded en The Matrix Revolutions, beiden uit 2003. Waar Reloaded nog één gave achtervolgingsscène had, had Revolutions werkelijk niks te bieden aan de kijker. Het is in deze vervolgens dan ook, dat de filosofie erachter helemaal doorslaat en nergens meer over gaat.
Waar je bij deel één al een beetje de boel voelt rammelen, stort het hele zootje in de derde film als een kaartenhuis in elkaar. Met als absolute laagtepunt het nergens op slaande gezwets van The Architect (Nee serieus wat the fuck was dat?). En alsof dat nog niet genoeg was, kwam eind vorig jaar ook nog eens een vierde film uit: The Matrix Resurrections. Een totaal overbodige en gênant slechte film die van de reeks een complete grap maakte door scenes en elementen uit de eerste film, zaak letterlijk, te kopiëren. Er moet in alle eerlijkheid bij gezegd worden dat de Wachowski’s eigenlijk geen vierde film wilde maken. Onder druk van studio Warner Bros besloot Lilly Wachowski het alsnog te doen. Waarschijnlijk omdat ze niet wilde dat iemand anders aan haar werk zou komen. Ergens begrijpelijk aan de andere kant: de Wachowski’s konden in de jaren 90 zelf klaarblijkelijk ook niet met hun vingers van andermans werk afblijven.
Waar The Matrix films inmiddels niet meer serieus te nemen zijn, bestaat Dark City nog altijd als kleine cultklassieker onder de filmliefhebbers. En omdat de film financieel flopte, heeft deze ook nooit overbodige en slechte vervolgen gekregen. Juist door het uitgebleven succes, staat Dark City nog altijd als een huis. Wie het laatst lacht, lacht het best.
Door: Teun van Willenswaard
